Dialekty języka włoskiego

Dla wielu Włochy to niezwykle zróżnicowany kraj. Świadczy o tym chociażby liczba dialektów istniejących na jego terytorium. Poszczególne regiony charakteryzują się unikalną różnorodnością językową.

Historia języka włoskiego i jego dialektów sięga starożytności, a ich przetrwanie pomaga zachować wiele interesujących cech językowych i regionalnych. Dialekty nie tylko nadają regionowi tożsamość językową i kulturową, ale niekiedy również kształtują wizerunek regionu i jego mieszkańców. Pomimo historycznego i społecznego znaczenia dialektów włoskich, ich wartość jest często niedoceniana.

Przede wszystkim należy zauważyć, że nie ma jednego „języka włoskiego”. W całym kraju używa się kilku odrębnych dialektów. Należą do nich toskański (najbardziej rozpowszechniony), wenecki, sycylijski, apulijski, neapolitański, emilijsko-romagnolski, liguryjski, lombardzki i friulijski. Każdy z nich ma swój własny zestaw reguł dotyczących wymowy i użycia słów w zdaniach. Na przykład w wersji toskańskiej – odmianie najbardziej kojarzonej ze standardowym włoskim – słowa są zazwyczaj krótkie i proste. Jednak nie zawsze tak jest w innych dialektach; na przykład wenecki włoski ma tendencję do używania dłuższych słów z większą liczbą sylab niż jego toskański odpowiednik. Co więcej, wiele lokalnych dialektów ma unikalne słownictwo lub użycie słów, niekoniecznie występujące w innych dialektach, a nawet w standardowym włoskim.

Kolejną istotną różnicą między tymi dialektami a standardowym językiem włoskim jest gramatyka. Chociaż wszystkie odmiany mają pewne wspólne aspekty składni i struktury – takie jak użycie rodzajnika męskiego/żeńskiego w rzeczownikach – mogą występować między nimi subtelne różnice, które mogą utrudniać właściwe zrozumienie osobom posługującym się wyłącznie standardowym językiem włoskim. Na przykład, niektóre dialekty regionalne mogą używać czasu gramatycznego nietypowego dla języka tradycyjnego lub pomijać pewne sufiksy w końcówkach rzeczowników.

Dokładna liczba dialektów używanych we Włoszech jest trudna do ustalenia ze względu na brak jasnej definicji „dialektu”. Ogólnie rzecz biorąc, można wyróżnić cztery główne grupy: północnowłoski (obejmujący lombardzki i wenecki), środkowowłoski (czyli toskański i romanesco), południowowłoski (sycylijski) oraz wyspiarski (sardyński). W obrębie tych czterech głównych grup istnieje wiele odrębnych dialektów, takich jak neapolitański i kalabryjski na południu, piemoncki na północnym zachodzie oraz emilijsko-romański na północnym wschodzie. Szacuje się, że we Włoszech używa się co najmniej 20 różnych dialektów. Jednak według badań UNESCO, obecnie mówi się tam 31 językami, w tym włoskim i jego różnymi dialektami.

Każdy region ma swój własny dialekt lub warianty. W północnych Włoszech lombardzkim posługuje się Mediolan, weneckim – Wenecja, piemonckim – Turyn, emilijsko-romagnolskim – Bolonii, a liguryjskim – Genua.

W środkowej części kraju język toskański słychać w okolicach Florencji, a romanesco nieopodal Rzymu. Na południu sycylijski da się usłyszeć w okolicach Palermo, a kalabryjski na końcu buta, natomiast na Sardynii dominuje sardyński, z własnym, specyficznym językiem, którego w zasadzie nie można nazwać dialektem włoskim.

Każdy region ma swoje unikalne cechy językowe, które mogą obejmować słownictwo, a nawet reguły gramatyczne, których nie mają inne regiony. Na przykład czasownik „essere” (być) jest często używany inaczej w różnych regionach; na przykład w Mediolanie odmienia się jako „so”, podczas gdy w innych regionach może być używany jako „sono” lub „sona”. Inny przykład można znaleźć w słownictwie: dla przykładu „stufato” oznacza duszone danie mięsne, ale tylko w środkowych Włoszech, podczas gdy gdzie indziej odnosi się do czegoś zupełnie innego.

Do najpowszechniej używanych i najczęściej pamiętanych dialektów należą: wenecki, neapolitański, friulijski, piemoncki, sardyński, lombardzki, emilijski  i romagnolski, sycylijski i liguryjski . Warto również pamiętać, że we Włoszech mówi się również po niemiecku i francusku. Niektóre odmiany cechuje zaś wpływ języka hiszpańskiego.

Analiza ISTAT wykazała, że ​​językiem włoskim posługuje się jedynie 45% populacji, 32,2% mówi  zarówno po włosku, jak i w dialekcie, a 14%  populacji posługuje się wyłącznie dialektem. W północnych Włoszech z dialektu najczęściej korzystają osoby starsze, podtrzymując w ten sposób tradycje, ale w innych regionach można zaobserwować, że nie jest on również obcy dla młodych.

Najmniej cenionym dialektem według badań jest neapolitański, przynajmniej wśród młodych, nawet ¼ mieszkańców stolicy Kampanii go nie ceni, natomiast starsi chętnie go używają. Podobnie jest z dialektami wyspiarskimi (sardyński oraz sycylijski) - i w tym przypadku w stolicach regionów nie cieszą się one sympatią. Jeśli chodzi o miasta, w których występuje silne przywiązanie do swojego dialektu, w Genui nie ma negatywnej opinii na temat lokalnej wersji języka włoskiego; jedynie 2,7% mieszkańców Ankony nie przepada za dialektem marche, podczas gdy wśród mieszkańców Bolonii dialekt emiliańsko-romagnolski budzi niechęć jedynie 6,3% osób. Najlepsze opinie otrzymał dialekt liguryjski.

Warto również zwrócić uwagę na to, jak wyrażenia dialektalne wzbogacają słownictwo standardowego języka włoskiego. Wiele zwrotów używanych w mowie potocznej ma korzenie dialektalne, jak na przykład słynne „cazzimma” czy „sciella”, powszechnie używane wśród młodzieży, oraz popularne słowa, takie jak „abbiocco”, pochodzące z regionów Lacjum i Marche. Te dialektalne terminy nadają mozaice języka włoskiego wyjątkowy koloryt.

Na przykład w Rzymie, jeśli ktoś uważnie słuchałby ludzi, można nie rozpoznać niektórych słów ze względu na ich piękną „deklinację” języka włoskiego.

Dialekty nie są językami pisanymi, ale są powszechnie używane w nieformalnych rozmowach między mieszkańcami tego samego miasta lub regionu. Czasami nawet Włosi z tego samego regionu mają trudności ze zrozumieniem się, ale nie ma powodu do obaw! We Włoszech każdy mówi swoim własnym „językiem urzędowym”.

Co ciekawe, język włoski, jaki znamy dzisiaj, wywodzi się z literackiego dialektu florenckiego używanego około 1300 roku. Florencja jest więc idealnym miastem do nauki języka Dantego.

Mapa dialektalna Włoch (źródło: Wikipedia)

Poniżej przedstawiam charakterystykę najpopularniejszych włoskich dialektów.

Toskański

W Toskanii (zwłaszcza we Florencji ) mieszkańcy znani są z przydechu na „c ”. Powiedzieć „La Coca-Cola con cannuccia corta corta” bez „c” – to nie lada wyzwanie! „Przydechu” używają tam również w czasownikach bezokolicznikowych; na przykład czasownik „andare” (iść) zmienia się na „anda”.

Na ten dialekt duży wpływ wywarła łacina i greka starożytna, co zaowocowało jego unikalną wymową, wyróżniającą się na tle innych dialektów regionalnych.

Język toskański był używany od wieków przez niektórych najsłynniejszych włoskich pisarzy, w tym Dantego Alighieri i Boccaccia. Z tego powodu pozostaje jednym z najbardziej rozpoznawalnych dialektów tego kraju.

Neapolitański

Neapolitański jest uznany przez UNESCO za odrębny język, używany w regionie Kampania. Jest naprawdę trudny do zrozumienia i znacząco różni się od włoskiego ze względu na swoje greckie korzenie. Posługuje się nim obecnie blisko 5 milionów obywateli.

Jeśli ktoś ma ochotę się z nim zapoznać, odsyłam do obejrzenia włoskiego serialu telewizyjnego „Gomorra”.

Sycylijski

Sycylia to fantastyczna wyspa bogata w tradycje. Jej język mówiony, a raczej dialekt, wywodzi się z różnorodnych wpływów. Dzięki strategicznemu położeniu blisko Afryki Północnej, łacina, greka, kultura arabska i inne starożytne cywilizacje, ukształtowały język, który jest studiowany do dziś. Ponadto, sycylijski zawiera elementy normańskiego francuskiego, hiszpańskiego, niemieckiego i greckiego; te różnorodne wpływy są widoczne w zapożyczeniach używanych w tym konkretnym dialekcie.

Wenecki

Nawet w północnych Włoszech istnieją różne dialekty, których praktycznie nie da się zrozumieć. Wenecki jest z pewnością jednym z nich! Jeśliby wsłuchać się uważnie w ten dialekt, można łatwo zauważyć, że samogłoski są często skracane. „Cane” (pies) zmienia się w „can”, a „pane” (chleb) - w „pan”. Istnieją również pewne charakterystyczne słowa używane wyłącznie w języku weneckim, takie jak „viola” oznaczające altówkę lub „scarpa” oznaczające buty, zamiast „scarpe”. Mimo tego posługuje się nim około 4 milionów obywateli, ale również część Chorwacji, Słowenii, Francji i Austrii. Z biegiem czasu ulegał on silnym wpływom niemieckiego, co rzutuje na dużą liczbę germanizmów.

Lombardzki

Dialekt lombardzki jest używany w Mediolanie i jego okolicach. Jest to jeden z najbardziej charakterystycznych dialektów ze względu na unikalną wymowę. Na przykład „ti” (ty) wymawia się jak „tè” (herbata), podczas gdy „ci” (my) zmienia się w „ce".

Liguryjski

Dialekt liguryjski stosuje się w regionie Liguria i jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych odmian języka w północnych Włoszech. Istnieje kilka rodzajów tego dialektu, ale najważniejszą jest niewątpliwie ta używana w Genui, która to Genua w swoim dialekcie nazywana bywa również Zena. Polecam posłuchać piosenek Fabrizio De Andrè, bardzo znanego genueńskiego piosenkarza i autora tekstów, który w wielu swoich utworach wykorzystywał właśnie ten lokalny dialekt.

Sardyński

Język używany na Sardynii jest całkowicie niezależny od innych języków romańskich używanych we Włoszech; z pewnością jest to język, który najlepiej zachował swoje łacińskie korzenie. To czyni sardyński prawdziwie czystym językiem. Co ciekawe,

w mieście Alghero (północno-zachodnia Sardynia) można spotkać się z archaiczną odmianą języka katalońskiego, co spowodowane jest hiszpańską imigracją pod koniec XIV wieku.

Apulijski

Apulia to region bogaty w plaże i wspaniałe jedzenie. Jego dialekt jest często niezrozumiały dla większości Włochów. Dialekty w Apulii można podzielić na dwa – oba pochodzenia łacińskiego, używane w większych obszarach Bari i Salento. Niełatwo wypowiedzieć frazę: „Salento: lu' sole, lu' mare, lu' ientu ”, co oznacza „Salento: słońce, morze, wiatr”, a co powszechnie kojarzy się z regionem Salento.

Włoski może być jednym językiem, ale obejmuje wiele odrębnych dialektów, z których każdy ma swoją unikalną charakterystykę. Od weneckiego, z jego powszechnym użyciem słów obcych, przez neapolitański z opuszczonymi sylabami i bogatym słownictwem, po sycylijski z wpływami greckimi: wszystkie trzy mają coś wyjątkowego, co odróżnia je od standardowego języka używanego na Półwyspie Apenińskim.